Historia


GRABOWIEC – należy do najstarszych osad na Zamojszczyźnie już bowiem w 1268 roku był tu gród warowny przy szlaku idącym z Włodzimierza Wołyńskiego na Zawichost a przy nim podgrodzie będące zapewne osadą miejską.

Jako miasto występuje Grabowiec w 1366 roku kiedy wraz z innymi miastami – Bełzem, Chełmem i Szczebrzeszynem – odstąpiony został przez Litwinów Kazimierzowi Wielkiemu. W 1372 roku rządy na Rusi objął Władysław Opolczyk a Grabowiec już wtedy był stolicą powiatu i jako taki wymieniony jest w dokumencie z 1378 roku. W dziesięć lat później, w 1388 roku, król Władysław Jagiełło nadał ziemię bełską, w skład której wchodził Grabowiec Ziemowitowi IV księciu mazowieckiemu, a w dokumencie z 1396 roku potwierdzającym to nadanie Grabowiec jest wymieniony jako oppidum. Odtąd też aż do pierwszego rozbioru Polski Grabowiec pozostaje stolicą powiatu najpierw w księstwie bełskim a od 1462 roku w województwie bełskim wchodzącym w skład Korony.

Nie znam daty powstania Grabowca, nie wiem też kiedy został miastem. Po raz pierwszy już jako miasto jest wymieniony w 1366 roku i takim też został uznany przez króla Kazimierza Wielkiego. Władysław I książę mazowiecki i bełski w 1447 roku potwierdził nadanie prawa miejskiego przez Ziemowita IV, który „miasto na nowo lokował”. Rok 1447 jest przyjmowany przez historyków jako data nadania miastu prawa magdeburskiego, wydaje się jednak, że prawo to uzyskał Grabowiec w 1388 roku od Ziemowita IV, w każdym razie przed erekcją parafii.

W 1394 roku Ziemowit IV utworzył w Grabowcu utworzył parafię rzymsko – katolicką, bardzo rozległą gdyż obejmującą 26 wsi.

Miasto wraz z istniejącym tu od dawna zamkiem zostało zniszczone przez Tatarów w 1500 roku. Palone z resztą było wiele razy. Zamek w Grabowcu istniał już w XIII wieku; po zniszczeniu w 1500 roku został odbudowany.

Pierwszy opis zamku jest znany w 1617 roku, następny z 1624 roku kiedy drewniany wówczas zamek popadł w ruinę. Odbudowany został przez starostę grabowieckiego Stanisława Serbiewskiego w latach 1658 – 1662, otrzymał wtedy dwie murowane piwnice do przechowywania ksiąg ziemskich grodzkich. Po pierwszym rozbiorze w 1772 roku zamek przestał pełnić funkcję siedziby starosty i przeznaczony został na więzienie.

W 1807 roku dobra starostwa grabowieckiego zostały sprzedane Feliksowi Radziejowskiemu, który nie spłacił w pełni należności jeszcze w 1816 roku. Dozorca miast Badowski w 1819 roku notował : „Stary zamek grodowy w murach obszernych do prywatnego obywatela prawem narodu nie należący rozebrał ninejszy dziedzic W-ny Felix Radziejowski i na swoją prywatną obrócił potrzebę”. Jeszcze w połowie XIX wieku na górze „sterczały szczątki zamczyska” i resztki bram wjazdowych. W czasie powstania styczniowego w 1863 roku postawiono na górze zamkowej trzy krzyże, ostatni z nich zawalił się w 1973 roku.

Pierwszy kościół grabowiecki zniszczony został przez Tatarów w 1500 roku. Następny spalony na początku XVI wieku, trzeci z kolei z 1630 roku zniszczony został przez Szwedów. Wizytacja z 1672 roku notuje kościół nowo wystawiony z muru, jednonawowy , z „babińcem” drewnianym. Spalił się ten kościół w 1814 roku, nabożeństwa były odprawiane w cerkwi unickiej. Obecny kościół zbudowany został w latach 1820 – 1855 przez budowniczego Fryderyka Libenau z Krasnegostawu, po jedo śmierci dokończony przez Ignacego Kaliniaka. Z tego też czasu pochodzi murowana dzwonnica.

Cerkiew w Grabowcu istniała już w 1394 roku. O kolejnych erekcjach cerkwi nie mamy wiadomości. Przedostatnia murowana cerkiew „upadła” i nabożeństwa odprawiały się w drewnianej kaplicy. Ostania cerkiew p.w. św. Kajetana, murowana, była wzniesiona w 1805 roku, po kasacie unii zamieniona na prawosławną, w okresie międzywojennym była znowu inucką.

Została rozebrana w 1954 roku. (Zobacz więcej na temat cerkwi). Pierwszy raz Żydzi nowtowani są w Grabowcu w 1570 roku, wkrótce też zapewne zbudowali tu synagogę. W 1881 roku były już w Grabowcu dwie synagogi. (synagogi)

Miasto miało charakter rolniczo – rzemieślniczy, handlem zajmowali się Żydzi. Istniały w Grabowcu dwa cechy: od 1604 roku cech ślusarski i od 1643 roku cech szewski. Grabowiec był niszczony przez częste pożary, najazdy tatarskie, rekwizycje wojskowe. Oddalony nieco od głównych traktów skutecznie jednak konkurował z pobliskimi Uchaniami, Wojsławicami i Skierbieszowem, przede wszystkim przez pełnienie funkcji administracyjnych jako siedziba starostwa grodowego, stolica powiatu.

Zabudowa miasta była niemal całkowicie drewniana, jeszcze w 1860 roku na 310 domów tylko 2 były murowane. Dawna zabudowa została zniszczona przez pożary, nie przechowały się też przekazy ikonograficzne sprzed pierwszej wojny światowej. Kilka domó z podcieniami wzdłużnymi jeszcze w pierwszych latach po wyzwoleniu pozwala przypuszczać, że w XIX wieku takimi domami były zabudowane pierzeje rynkowe, podobnie jak to było w sąsiednich Wojsławicach gdzie dość dokładnie znamy zabudowę rynkową.

Pierwszy układ przestrzenny Grabowca nie jest znany. Najstarszy plan miasta przedstawiony jest na Mapie Kwatermistrzostwa z 1839 roku. Wynika z niego, iż na początku XIX wieku właściwe miasto stanowił obszerny rynek na rzucie prostokąta z usytuowanym na nim kościołem i cerkwią. Usytuowanie to odbiegało od powszechnie przyjętej zasady lokowania świątyń poza obszarem rynku. Poza rynkiem zabudowania znajdują się na dwóch uliczkach wybiegających z północnych naroży rynku. Z naroża południowo – wschodniego wybiegała droga prowadząca do zamku a w dalszym ciągu będąca traktem do Hrubieszowa.

W ciągu XIX wieku miasto rozbudowało się poza północną pierzeję tworząc drugie zgrupowanie zabudowy w formacie podkowy, zwane Dworzyskiem, będące dziś częścią osady a w przeszłości zapewne wójtostwem grabowieckim.

Informacje z książki: JANA GÓRAKA „MIASTA I MIASTECZKA ZAMOJSZCZYZNY”